Naast Athene was Sparta de meest toonaangevende stadstaat van het oude Griekenland. Tegenwoordig is van deze grootsheid weinig meer te herkennen. Het moderne stadje Sparti kent ongeveer 35,000 inwoners en ligt op de plek van het oude Sparta. In het stadje vinden we nog wel een herinnering aan de legendarische koning Leonidas. Hij is vooral beroemd vanwege de Slag bij Thermopylae. Deze slag uit de Tweede Perzische Oorlog heeft nog altijd een legendarische betekenis, ook in de moderne cultuur. Films als 300 behandelen het mythische verhaal van het kleine Spartaanse leger dat het immense Perzische leger tegen wist te houden bij een bergpas bij Thermopylae.

De Perzische Oorlogen zijn wel een teken geweest van de fluctuerende machtsstructuren in Griekenland in de vijfde eeuw voor Christus. Tijdens de Eerste Perzische Oorlog (490 v. Chr.) stonden de Atheners er alleen voor toen de Perzen oprukten. Lydië, Egypte en Thracië waren al in Perzische handen en bij de Slag bij Marathon stonden Athene en Perzië lijnrecht tegenover elkaar. Van Griekse eenheid was weinig te bekennen, want de Spartanen weigerden te hulp te schieten. Pas na de Atheense overwinning kwamen de Spartanen tot inkeer en stuurden ze troepen om te helpen. In de Tweede Perzische Oorlog (480-479 v. Chr.) lagen de kaarten anders. Sparta en Athene bundelden de krachten. De oorlog verliep voorspoedig totdat Ephialtes bij Thermopylae de Grieken verraadde. Na vele slagen en tactische beslissingen, wisten de Grieken in 479 v. Chr. bij de Slag bij Plataeae de Perzen definitief te verdrijven. Door het gedeelde succes ontstond echter ook direct concurrentie: Welke stadstaat, Athene of Sparta, was nu de machtigste? Qua cultuur waren beide steden enorm anders.

Sparta was een echte militaire maatschappij. Het toppunt van hun faam vonden ze na het verslaan van rivaal Athene in de Peloponnesische Oorlogen (431-404 v. Chr.). De Spartaanse cultuur draaide om loyaliteit naar de staat en het vervullen van militaire dienst. Op zevenjarige leeftijd begonnen Spartaanse jongetjes aan hun rigoureuze, door de staat betaalde, opleiding en militaire training. Het systeem waarin zij opgeleid werden, focuste zich op dienst, discipline en doorzettingsvermogen. De harde, heftige leerschool voor deze kinderen kennen we vandaag de dag niet meer, maar de uitdrukking een Spartaanse opvoeding verwijst nog steeds naar een strenge opvoeding voor kinderen. Spartaanse vrouwen waren geen onderdeel van het leger, maar genoten wel meer opleiding en status dan Griekse vrouwen elders. Spartaanse mannen waren allen soldaat, waardoor het handwerk gedaan moest worden door de slaven, de Heloten. Ondanks de militaire kracht van Sparta was hun dominantie slechts van korte duur: In 371 v. Chr. verloren ze de Slag bij Leuktra en brak een korte periode van Thebaanse overheersing aan. Sparta klom nooit weer op tot de grote hoogtes waar ze eens op stonden. Nadat ook Thebe haar macht verloor, rukte het Macedonische Rijk dusdanig op dat Sparta slechts heerschappij had over de regio Laconië.